Odpowiedzialność prywatnych kontraktorów. Przykład udziału Grupy Wagnera w konflikcie zbrojnym rosyjsko-ukraińskim

Wstęp

Trwający od 2014 roku konflikt zbrojny rosyjsko-ukraiński, który po 24 lutego 2022 roku wszedł w najwyższy stopień intensywności, stanowi wyzwanie nie tylko dla środowiska bezpieczeństwa, ale także międzynarodowego prawa humanitarnego (MPH) i karnego. Jednym z wyzwań jest udział w działaniach wojennych po stronie Federacji Rosyjskiej prywatnych kontraktorów w ramach private military company (PMC), jaką jest rosyjska Grupa Wagnera, która de iure nie istnieje, ponieważ nie jest zarejestrowanaw żadnym państwie¹. Jednakże korzystanie przez Grupę Wagnera z rosyjskiej infrastruktury wojskowej, a nawet otrzymywanie przez prywatnych kontraktorów paszportów (od Głównego Zarządu Wywiadowczego) oraz bliskie relacje między kierownictwem a władzami na Kremlu wskazują na zażyłe powiązania z tym państwem². Nie jest to odosobniony przypadek, ponieważ działalność prywatnych kontraktorów zrzeszonych w PMC, opierających się na motywacji finansowej i charakteryzujących się różnym stopniem legalnej kontroli nad sobą, stały się po zakończeniu zimnej wojny kolejnym etapem w historii rozwoju najemnictwa³. Pomimo istnienia na gruncie MPH legalnych definicji najemnika, m.in. w art. 47 I Protokołu Dodatkowego⁴, prywatni kontraktorzy rzadko będą w stanie wypełnić hipotezę takich norm prawnych, przez co nie będzie można przypisać im statusu najemnika⁵. Spowodowane to jest niejasnościami prawnymi oraz brakiem odpowiednich regulacji, jak również okolicznością, iż ich działania odbywają się w szarej strefie prawa międzynarodowego, co przekłada się wielokrotnie na krytyczne opinie wobec tych jednostek, w szczególności ze strony międzynarodowych instytucji⁶. Jednocześnie prywatni kontraktorzy, podobnie jak PMC, są pojęciami nieostrymi, również w zakresie doktryny oraz nieposiadającymi uniwersalnej definicji legalnej na gruncie prawa międzynarodowego. Ten brak prawnej i doktrynalnej klarowności implikuje wątpliwości co do możliwej, a także skutecznej odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej prywatnych kontraktorów.

Wobec powyższego aktualność tematu determinuje cel, jakim jest zbadanie odpowiedzialności prawnej prywatnych kontraktorów jako najemników XXI w. Problem ten ma przełożenie na zagadnienie zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, a ponadto nie znajduje wyczerpującego odzwierciedlenia w opracowaniach naukowych, w szczególności na gruncie polskiej literatury naukowej⁷. Na potrzeby artykułu pytanie badawcze  jest następujące – jaki jest zakres odpowiedzialności prawnej prywatnych kontraktorów na gruncie obecnych unormowań prawnomiędzynarodowych? Natomiast wstępna hipoteza opiera się na założeniu, że aktualny system norm prawnomiędzynarodowych uniemożliwia skuteczne pociągnięcie do odpowiedzialności prywatnych kontraktorów. Za empiryczny przykład, pozwalający odpowiedzieć na postawione pytanie i zweryfikować hipotezę, posłużą prywatni kontraktorzy z Grupy Wagnera, biorący udział w trwającym konflikcie zbrojnym rosyjsko-ukraińskim po stronie Rosji.

Artykuł składa się z trzech śródrozdziałów. Pierwszy analizuje możliwą odpowiedzialność prawną Rosji za działalność prywatnych kontraktorów na podstawie regulacji międzynarodowych. Drugi poświęcony jest odpowiedzialności Grupy Wagnera jako osoby prawnej. Trzeci dotyczy odpowiedzialności prywatnych kontraktorów jako osób fizycznych. Dodatkowo należy zaznaczyć, że zakres artykułu ogranicza się tylko do zagadnień odpowiedzialności w wyżej wymienionych konfiguracjach – od państwa po osobę fizyczną – i dlatego nie porusza kwestii statusu prywatnych kontraktorów na gruncie norm prawnych MPH, w tym tzw. konwencji antynajemniczych, gdyż Rosja nie jest ich stroną.

Zastosowaną w artykule metodologię oparto na metodzie jakościowej analizy treści, jak i krytycznej ocenie literatury przedmiotu oraz aktów prawnych.

Odpowiedzialność na poziomie państwa – Federacja Rosyjska

Podmiot prawa międzynarodowego, jakim niewątpliwie jest państwo, ponosi odpowiedzialność na gruncie prawa międzynarodowego za działania polegające na naruszeniu norm tego prawa, abstrahując od faktu, czy było ono popełnione w wyniku bezprawnego działania bądź zaniechania⁷. Odpowiedzialność państwa, jako jedna z wielu podstawowych zasad prawa międzynarodowego, wynika z prawa zwyczajowego, ponieważ do chwili obecnej nie uregulowano tego w normy konwencyjne⁹. Dlatego omawiane aspekty odpowiedzialności na płaszczyźnie państwa opierające się na zwyczaju zostały przedstawione w 2001 roku przez Komisję Prawa Międzynarodowego w projekcie norm prawnych o odpowiedzialności o następującym tytule Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts¹⁰ (dalej: Projekt KPM), który w drodze rezolucji został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w tym samym roku¹¹. Niewiążący prawnie dokument jest o tyle istotny, gdyż potwierdza funkcjonujące normy prawa zwycza jowego i stanowi punkt odniesienia do przeprowadzania analiz odpowiedzialności państwa na gruncie doktryny.

Biorąc pod uwagę fakt korzystania przez Rosję z usług prywatnych kontraktorów z Grupy Wagnera od początku konfliktu zbrojnego na Ukrainie można stwierdzić, że zastosowanie będzie miała odpowiedzialność typu responsibility, czyli naruszenia prawa międzynarodowego, składającego się łącznie z dwóch warunków. Pierwszego, polegającego na naruszeniu przez państwo zobowiązania międzynarodowego oraz drugiego, czyli możliwości przypisania takiego naruszenia podmiotowi, jakim jest państwo¹². Indyferentne będzie czy naruszony został zwyczaj międzynarodowy, czy norma traktatowa, w tym przypadku można stwierdzić, m.in. naruszenie integralności terytorialnej Ukrainy. Zwyczaj ten potwierdza art. 1 i 2 Projektu KPM, zgodnie z którym Ukraina jako państwo zaatakowane m.in. przy użyciu PMC, ma możliwość dochodzenia od Rosji odpowiedzialności za taki czyn, jakim jest agresja¹³. Również istotne z punktu widzenia prywatnych kontraktorów i PMC jest wskazanie, że państwo odpowiada za działanie swoich organów, w tym także osób prywatnych, jeśli wykonują zlecone zadania przez państwo. Odzwierciedla to art. 5 i 7 Projektu KPM¹⁴ wskazując, że państwo może ponosić odpowiedzialność za naruszenia dokonane przez jednostki, które wykonują elementy władzy państwowej, a nawet jeśli nie występuje powyższa przesłanka, to fakt działania zgodnie z instrukcjami, czy pod kierunkiem, jak również kontrolą państwa, także prowadzi do możliwości przypisania odpowiedzialności państwu¹⁵. Niemniej jednak trzeba zaznaczyć, że kwestią dyskusyjną w doktrynie jest to, w jakim stopniu państwa powinny odpowiadać za swoich obywateli, gdyż państwo nie musi koniecznie wiedzieć o ich działalności jako prywatnych kontraktorów¹⁶. W przypadku realizacji odpowiedzialności międzynarodowej może ona przybrać  postać reparacji, restytucji, satysfakcji, jak również sankcji (według części doktryny), w przypadku zbrodni międzynarodowych, np. agresji¹⁷.

Przy interpretacji możliwej odpowiedzialności państwa za używanie prywatnych kontraktorów, jak i aspektu kontroli nad nimi, pomocne okazuje się być jedyne orzeczenie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (dalej: MTS), które bezpośrednio dotyka zagadnienia najemnictwa, mianowicie wyrok z 1986 roku Nikaragua przeciwko Stanom Zjednoczonym¹⁸. W sprawie tej działalność militarna USA przeciwko Nikaragui miała doprowadzić do naruszenia norm traktatowych, jak art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych¹⁹ oraz norm zwyczajowych, dotyczących m.in. zakazu użycia siły, jak i interwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa. W orzeczeniu MTS ujął jak należy wykładać pojęcie zbrojnej napaści stwierdzając, że nie tylko w zakres pojęcia wchodzą regularne siły zbrojne państwa dokonującego napaść, ale także działające w jego imieniu nieregularne oddziały, uzbrojone grupy, bandy, w tym najemnicy, którzy uczestniczą w akcie napaści zbrojnej²⁰. Dlatego też Grupa Wagnera w imieniu Rosji, biorąca udział w napaści zbrojnej na Ukrainę, również zalicza się do zakresu tego pojęcia. Co więcej, wyrok MTS potwierdził, że art. 3 pkt g) rezolucji ZO ONZ nr 3314/XXIX z 1974 roku w sprawie definicji agresji stanowi potwierdzenie zwyczajowego prawa międzynarodowego²¹. Jednakże, aby móc wykazać, że jakaś uzbrojona grupa, np. PMC, działa w imieniu danego państwa, trzeba wykazać, że państwo to sprawuje efektywną kontrolę nad operacją prywatnych kontraktorów w ramach PMC²². To prowadzi do wniosku, że działania bez kontroli państwa, bądź przypadkowe, nie będą mogły być przypisane państwu²³. Pomimo, iż wyroki MTS-u wiążą formalnie tylko strony sporu, to zastosowany sposób interpretacji w powyższej sprawie może stanowić przykład, jak należy wykładać art. 5, 7 i 8 Projektu KPM²⁴.

Pomijając normy zwyczajowe w zakresie odpowiedzialności państwa, trzeba także zwrócić uwagę, że Rosja, jako strona wszystkich czterech konwencji genewskich z 1949 roku, jest zobowiązana (na podstawie wspólnego art. 1) do przestrzegania oraz zapewniania przestrzegania norm konwencji genewskich we wszystkich możliwych przypadkach²⁵. To powoduje, że obowiązek rozciąga się także na prywatnych kontraktorów z Grupy Wagnera, zakładając, że Rosja sprawuje władzę nad nimi. Co więcej, generuje także zobowiązanie do monitorowania, żeby wszystkie jednostki, które podlegają władzy lub jurysdykcji, nie naruszały norm konwencji²⁶. Idąc jeszcze dalej, do art. 3 Regulaminu haskiego²⁷ i art. 91 I Protokołu Dodatkowego²⁸, do których przestrzegania Rosja również jest zobowiązana, wskazują one, że państwo odpowiada za naruszenia norm wspomnianych konwencji, nawet jeśli jednostki wchodzące w skład sił zbrojnych dopuściły się takich naruszeń, co mogłoby dotknąć Grupy Wagnera, o ile byłaby włączona w struktury wojskowe sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej²⁹.

Odpowiedzialność na poziomie osoby prawnej – Grupa Wagnera

Współczesne PMC często działają jawnie oraz legalnie, będąc zarejestrowane jako podmioty gospodarcze, które oferują usługi wojskowe zarówno na rzecz państw, jak i osób fizycznych, a nawet organizacji międzynarodowych³⁰. Wyprowadzone wcześniej wnioski w zakresie odpowiedzialności państwa pokazują, że Rosja może ponosić odpowiedzialność za działalność i korzystanie z PMC. Jednak zastanawiające jest, w jakim stopniu Grupa Wagnera jako osoba prawna jest w stanie ponosić odpowiedzialność za swoje dzia łania³¹. Przykład Grupy Wagnera już na wstępie jest wyróżniający, ponieważ w przeciwieństwie do zachodnich PMC, takich jak Academi (wcześniej Blackwater), czy Military Professional Resources Incorporated (MPRI), rosyjskie PMC ma nietransparentny sposób funkcjonowania jako prywatne przedsiębiorstwo wojskowe ze względu m.in. na brak rejestracji. Dlatego też dla przeprowadzenia analizy krytycznej należy przyjąć hipotetycznie, że Grupa Wagnera występuje jako osoba prawna pod postacią przedsiębiorstwa, aby móc rozważyć potencjalną odpowiedzialność takiej jednostki.

Na podstawie norm prawa międzynarodowego dostrzegalne jest, że osoby prawne nie posiadają podmiotowości prawnomiędzynarodowej, a tym samym nie ma reguł określających ich odpowiedzialność oraz możliwości pociągnięcia takich jednostek do odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej³². Co najwyżej na gruncie prawa międzynarodowego mogą pojawić się zobowiązania, które będą wiążące dla osób prawnych poprzez zaimplementowanie ich do porządku krajowego, co może skutkować pociągnięciem do odpowiedzialności osób prawnych za naruszenie norm na płaszczyźnie krajowej³³. Obecnie brakuje uregulowań prawnomiędzynarodowych typu hard law, gdyż istniejące są albo soft law albo mają charakter prawa krajowego³⁴. Nie można zapominać także o kontraktach, które mogą być skutecznym sposobem regulowania i egzekwowania odpowiedzialności na PMC, w tym Grupie Wagnera. Jak pokazuje historia, wiele państw korzystało z usług zagranicznych PMC. W kontrakcie można zawrzeć odpowiednie postanowienia, np. kary umowne, ustalenie jurysdykcji oraz wymaganych przeszkoleń i licencji, które dane PMC musi spełnić, aby móc wykonywać zawartą umowę³⁵. Odnosząc to do Grupy Wagnera, która ma silne powiązania z władzami rosyjskimi oraz ich protekcję, skutkuje to tym, że ścieżka regulacji odpowiedzialności za pomocą kontraktów staje się symboliczna. Inną opcją jest możliwość wyegzekwowania od PMC jako osoby prawnej odpowiedzialności cywilnej zamiast karnej, która może być ścieżką łatwiejszą, a co najważniejsze dostępną, ponieważ wiele państw nie uznaje odpowiedzialności karnej osób prawnych³⁶. Wysokie sumy odszkodowań w proce sie cywilnym mogłyby wywoływać efekt odstraszający dla PMC, które nie byłyby w stanie zapewnić odpowiedniego przestrzegania norm MPH. Jednakże na ten temat nie ma zbyt wiele orzecznictwa i utrwalonej praktyki, dlatego też biorąc pod uwagę specyfikę Grupy Wagnera wyegzekwowanie odpowiedzialności cywilnej w warunkach nihilizmu prawnego państwa rosyjskiego byłoby niemożliwe³⁷.

Ostatnim aspektem na gruncie międzynarodowego prawa karnego, który można rozważyć, aby pociągnąć do odpowiedzialności Grupę Wagnera jako osobę prawną, jest możliwość zastosowania Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK). Nie sposób dostrzec, że PMC może popełnić zbrodnię międzynarodową, np. poprzez dostarczanie swoich usług w celu podtrzymywania systemu represji, a nawet czerpania z tego zysku³⁸. Grupa Wagnera w trwającym konflikcie zbrojnym rosyjsko-ukraińskim wspiera i podtrzymuje rosyjski system represji na terenach okupowanych, dlatego można przypisać jej uczestniczenie w popełnianiu zbrodni międzynarodowych³⁹, azkolwiek nawet w tej materii pojawia się problem z przypisaniem oraz ustaleniem warunków atrybucji odpowiedzialności⁴⁰.

Zgodnie ze Statutem Rzymskim MTK, podstawową normą funkcjonowania tego Trybunału jest zastosowanie zasady indywidualnej odpowiedzialności karnej, która powoduje, że osoba prawna nie może ponosić odpowiedzialności przed MTK⁴¹. Niemniej jednak na gruncie międzynarodowych sądów karnych można było zaobserwować inne podejścia niż prezentowane w Statucie Rzymskim, np. koncepcję Joint Criminal Enterprise wypracowaną w orzecznictwie Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii⁴². W obecnym kształcie nawet, jeśli Statut Rzymski uległby zmianie na podstawie art. 121 Statutu i rozciągnięto jurysdykcję z osób fizycznych na osoby prawne, to nadal pojawiłby się inny problem związany z fundamentalną zasadą tego systemu, czyli komplementarnością MTK w relacji do jurysdykcji krajowych⁴³. Nie każde państwo posiada w swoim  porządku prawnym odpowiednią jurysdykcję karną nad osobami prawnymi, co mogłoby prowadzić do naruszenia zasady komplementarności⁴⁴.

Problem z pociągnięciem do odpowiedzialności międzynarodowej osoby prawnej nie oznacza, że nie można spróbować pociągnąć do takiej odpowiedzialności kierownictwa, czy też przedsiębiorców, którzy są właścicielami PMC i kierują jego działaniami⁴⁵. Co prawda jest to zagadnienie hipotetyczne na gruncie MTK, ponieważ od początku istnienia tego Trybunału nie odbyła się sprawa, która dotyczyłaby przedsiębiorcy, jednakże na gruncie doktryny i innych sądów międzynarodowych wątek był rozwijany. Przypisanie odpowiedzialności przedsiębiorcy według doktryny wymagałoby spełnienia takich kryteriów, jak wykazanie bliskiej współpracy z osobą sprawcy lub miejscem sprawstwa, a także co najmniej świadomości, że bezpośredni sprawca ma zamiar popełnić zbrodnię międzynarodową⁴⁶. W przypadku sądów międzynarodowych wątek przedsiębiorców pojawiał się przed Amerykańskim Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, gdzie osobami oskarżonymi byli niemieccy przemysłowcy, np. z I.G. Farben, których, jako osoby kierujące, jurysdykcja objęła za nieprzestrzeganie przepisów MPH na podstawie tzw. Control Council Law No. 10⁴⁷. Współcześnie w ramach Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy pojawiły się procesy, w których oskarżonymi byli przedsiębiorcy⁴⁸. Pociągnięcie do odpowiedzialności Grupy Wagnera poprzez ich przedsiębiorców lub inaczej kierownictwo, zdaje się jedyną możliwą opcją na tym poziomie odpowiedzialności, aczkolwiek nadal niełatwą do zrealizowania, bo nowatorską. Mimo że w MTK nigdy nie było takiej sprawy, a Statut Rzymski nie ma bezpośredniego odniesienia, to opcję pociągnięcia do odpowiedzialności przedsiębiorców, którzy wspomagają popełnianie zbrodni międzynarodowej daje art. 25 ust. 3 lit. c) i d) Statutu Rzymskiego⁴⁹.

Odpowiedzialność na poziomie osoby fizycznej – prywatni kontraktorzy

Przechodząc do odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej na płaszczyźnie osoby fizycznej należy zaznaczyć, że w przeciwieństwie do poziomu osób prawnych jest ona lepiej uregulowana poprzez większą liczbę reguł potwierdzonych praktyką orzeczniczą, będąc jednocześnie zagadnieniem tak samo nowym jak odpowiedzialność osób prawnych⁵⁰. Prywatni kontraktorzy z Grupy Wagnera, jako osoby fizyczne, mogą ponosić odpowiedzialność prawną za naruszenie zwyczajowych norm międzynarodowych, jak i postanowień traktatowych, np. z zakresu MPH, przed międzynarodowymi trybunałami karnymi na podstawie zasady komplementarności, jak również przed sądami krajowymi⁵¹. Na gruncie rosyjskiego systemu prawnego może być to zdecydowanie utrudnione ze względu na protekcję władz na Kremlu, jednakże w przypadku prywatnych kontraktorów ujętych na Ukrainie, wyegzekwowanie odpowiedzialności przed ukraińskimi sądami jest o wiele bardziej prawdopodobne i już zaczyna mieć miejsce⁵².

Możliwość poniesienia takiej odpowiedzialności przez prywatnych kontraktorów jest ściśle związana z pojęciem uniwersalnej jurysdykcji, która w przeciwieństwie do tradycyjnie rozumianej jurysdykcji terytorialnej i personalnej, umożliwia karanie osób fizycznych sprawców zbrodni międzynarodowych niezależnie od obywatelstwa i miejsca popełnienia czynu⁵³. Zasada powszechnej represji jest interpretowana przez doktrynę w sposób wąski i szeroki. Według wąskiego rozumienia źródłem uniwersalnej jurysdykcji jest tylko prawo zwyczajowe, wobec czego wykonuje się tę zasadę tylko do zbrodni międzynarodowych, co do których nie ma wątpliwości, że nimi są, np. ludobójstwo⁵⁴. Natomiast szeroka interpretacja tej zasady uznaje, że uniwersalna jurysdykcja dotyczy tylko tych zbrodni międzynarodowych, które zostały ukonstytuowane w umowach międzynarodowych, a następnie państwa-strony na podstawie takich umów dokonały przełożenia karalności tych zbrodni  do własnych porządków ustawodawczych⁵⁵. W związku z tym należy również wyróżnić Zasady Norymberskie, które uregulowały kwestię odpowiedzialności osoby fizycznej za zbrodnie międzynarodowe, zdefiniowane w Karcie Trybunału Norymberskiego, a później zostały potwierdzone w rezolucjach ZO ONZ w latach 1946–1947⁵⁶. Zasady Norymberskie stały się wzorem dla ustanowienia statutów międzynarodowych trybunałów ad hoc i statutu MTK⁵⁷.

Wydawać by się mogło, że pociągnięcie do odpowiedzialności karnej prywatnego kontraktora nie stanowi problemu, ale trzeba zdawać sobie sprawę z potencjalnych przeszkód, jakie mogą wystąpić, w szczególności proceduralnych. Wśród nich można wskazać problemy z jurysdykcją i aspektami dowodowymi, jak również identyfikacją PMC, dla której pracuje wskazany prywatny kontraktor⁵⁸. Nadal także, pomimo możliwości ścigania prywatnych kontraktorów za zbrodnie międzynarodowe oraz naruszenia MPH, nie ma odpowiedniego orzecznictwa sądów międzynarodowych w tym zakresie, co najwyżej można się z tym zetknąć na poziomie krajowym⁵⁹.

Pomijając sądy krajowe, prywatni kontraktorzy z Grupy Wagnera mogą także odpowiadać karnie za przestępstwa, które obejmuje jurysdykcja MTK na podstawie art. 5 Statutu Rzymskiego⁶⁰. Do tej pory nie było jeszcze postępowania przed MTK, w którym oskarżonym byłby prywatnym kontraktorem, ale przedstawiciele Trybunału już wyrażali zdanie o takiej możliwości w kontekście konfliktu zbrojnego rosyjsko-ukraińskiego⁶¹. Należy oczywiście uwzględnić fakt, że zgodnie z zasadą komplementarności Trybunał jest przede wszystkim uzupełnieniem jurysdykcji krajowej państwa-strony Statutu Rzymskiego⁶². Rosja była sygnatariuszem Statutu Rzymskiego, ale go nie ratyfikowała, a w 2016 roku wycofała swój podpis. Natomiast Ukraina, nie będąc stroną tego dokumentu, dokonała  w 2014 roku uznania jurysdykcji MTK. W związku z czym Trybunał może wykonywać swoją jurysdykcję na terytorium Ukrainy, a tym samym zbrodnie międzynarodowe objęte jego jurysdykcją popełniane przez prywatnych kontraktorów z Grupy Wagnera także wchodzą w zakres MTK.

Podsumowanie

Odpowiedzialność prywatnych kontraktorów z Grupy Wagnera w ramach trwającego konfliktu zbrojnego rosyjsko-ukraińskiego okazuje się możliwa na podłożu teoretycznym. W praktyce jest trudna do wyegzekwowania, ale niewykluczona. Odpowiadając na postawione pytanie badawcze należy stwierdzić, że zakres odpowiedzialności na podstawie obecnych unormowań prawnomiędzynarodowych jest hipotetycznie szeroki, ale brakuje w kontekście PMC i prywatnych kontraktorów ugruntowującej praktyki na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym. Tym samym hipotezę postawioną we wstępie artykułu, zgodnie z którą aktualny system norm prawnomiędzynarodowych uniemożliwia skuteczne pociągnięcie do odpowiedzialności prywatnych kontraktorów można częściowo potwierdzić, ponieważ na każdym poziomie możliwe jest przypisanie odpowiedzialności, ale tylko na płaszczyźnie osoby fizycznej jest to najskuteczniejsze, co potwierdza przede wszystkim fakt wszczynania postępowań przeciwko prywatnym kontraktorom z Grupy Wagnera w ramach ukraińskiego wymiaru sprawiedliwości w ostatnich miesiącach 2022 roku. Z drugiej strony trzeba mieć na uwadze, że konflikt zbrojny rosyjsko-ukraiński jest wydarzeniem bieżącym i dynamicznym co powoduje, że należy się spodziewać w przyszłości kolejnych procesów prywatnych kontraktorów, gdyż na pozostałych poziomach w przypadku Grupy Wagnera wyegzekwowanie odpowiedzialności może być niewykonalne.