The Role of Television Series as a Soft Power Instrument in Turkey’s Policy towards the Western Balkans from 2002 to 2020

Wstęp

Realistyczna teoria stosunków międzynarodowych zakłada, że wyznacznikiem pozycji państwa na scenie międzynarodowej jest jego potęga. Działania na rzecz budowy tej potęgi w relacjach międzynarodowych stanowią treść polityki bezpieczeństwa państwa. Dążąc do wzmocnienia swojego znaczenia w poliarchicznej rzeczywistości międzynarodowej angażuje ono zarówno elementy hard power („siły twardej”) jak i – na co zwracają uwagę autorzy najnowszych koncepcji  bezpieczeństwa  narodowego i międzynarodowego – elementy soft power („siły miękkiej” lub „siły łagodności”)¹. Twórca koncepcji „miękkiej siły”, Joseph Nye², tłumaczy ją jako zdolność uzyskiwania pożądanych rezultatów raczej dzięki atrakcyjności wynikającej z kultury, wartości politycznych³ i konkretnej polityki danego kraju, niż za pomocą przymusu czy pieniędzy. Podczas gdy „sile twardej” (tj. militarnej i ekonomicznej) właściwe jest stosowanie przymusu, gróźb, zapłaty czy sankcji gospodarczych, „siła łagodności” odwołuje się do współpracy, wspólnych wartości, poczucia sprawiedliwości i obowiązku. Soft power jest sztuką kreowania preferencji innych, siłą oczarowywania i uwodzenia, polegającą na atrakcyjności i tworzeniu przyjaznego wizerunku, zachęcającego do naśladowania i współpracy. Elementem odróżniającym soft od hard power jest wobec tego zakres zasobów i metod służących osiągnięciu celu⁴.

Tworzenie obrazu silnego państwa i utrzymywanie wysokiej pozycji wśród innych członków społeczności międzynarodowej poprzez wykorzystanie aktywów soft power można zaobserwować w polityce Turcji wobec Bałkanów Zachodnich, czyli 6 krajów Europy Południowo-Wschodniej objętych polityką rozszerzenia Unii Europejskiej: Albanii, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Kosowa, Macedonii Północnej⁵ i Serbii⁶.

Jako początek intensywnej obecności instrumentów „miękkiej siły” w polityce kraju badacze wskazują rok 2002, kiedy władzę w Turcji przejęła Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (tur. AKP; Adalet ve Kalkınma Partisi). Architektem wizji miejsca soft power w realizacji celówpolityki zagranicznej państwa był Ahmet Davutoğlu, który uważał, że jakikolwiek kryzys pojawiający się w regionach sąsiadujących z Turcją (na Bliskim Wschodzie, Kaukazie, Bałkanach) wpływa również na jej sytuację, stąd jest ona wysoce zainteresowana stabilnością i pokojem w tych częściach świata⁷. W działaniach promujących Turcję w jej geopolitycznym otoczeniu widział szansę na zwiększenie prestiżu państwa i zapewnienie mu bezpieczeństwa. Wizja Davutoğlu nadal funkcjonowała w polityce AKP po jego odejściu z partii (2019)⁸. „Czasem próby” dla efektywności soft power Turcji okazał się rok 2020. Wówczas pandemia Covid-19 pokazała, że soft power w momentach kryzysu może okazać się niewystarczająca dla zwiększenia wpływów państwa⁹.

Mając na uwadze bezpieczeństwo państwa, przedstawiciele AKP zamierzają wypracować silną pozycję Republiki Turcji w krajach zachodniobałkańskich poprzez wzmocnienie relacji z ich obywatelami. W tym celu państwo tureckie obok misji dyplomatycznych inicjuje naBałkanach działalność instytucji oraz organizacji rządowych i pozarządowych pełniących funkcję instrumentów soft power, jak równieżkorzysta z kanałów komunikacji masowej. W artykule analizie poddano tureckie produkcje telewizyjne, choć oprócz nich za element „miękkiej siły” uchodzi także Turecka Agencja Współpracy i Koordynacji (tur. TİKA), Rada ds. Radia i Telewizji Tureckiej (tur. TRT) Turecki Czerwony Półksiężyc, Agencja ds. Turków Za Granicą i Pokrewnych Społeczności (tur. YTB), Instytut Yunusa Emre, Prezydium ds. Religii (tur. Cumhurbaşkanlığı Diyanet İşleri Başkanlığı), Ruch Fethullaha Gülena, Fundacja Maarif, Tureckie Linie Lotnicze¹⁰ oraz sam prezydent Erdoğan, promujący państwo tureckie podczas swoich wizyt w krajach Półwyspu.

Celem artykułu jest analiza i ocena skuteczności seriali jako instrumentu „miękkiej siły” stosowanego przez AKP w polityce Turcji kierowanej do krajów zachodniobałkańskich. W artykule podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy w latach 2002–2020 strategia ta – poprzez wzbudzanie fascynacji i sympatii – rzeczywiście była w stanie stworzyć pozytywny wizerunek Turcji w regionie i przyczynić się do wzrostu jej pozycji na tym obszarze.

Podstawę artykułu stanowią źródła internetowe (wpisy na portalach informacyjnych) oraz artykuły naukowe, jak również książka Polityka zagraniczna średniej potęgi. Turcja jako studium przypadku Jakuba Wódki¹¹ oraz artykuł Soft power w polityce Turcji wobec Bałkanów Rafała Woźnicy¹².

Polityka Turcji wobec Bałkanów Zachodnich

Polityka zagraniczna Turcji zyskała nowe oblicze po objęciu władzy przez AKP w wyborach 2002 roku¹³. Hard power przestała odgrywać wiodącą rolę w działaniach rządu za granicą¹⁴ (nie zrezygnowano z niej całkowicie¹⁵). Większego znaczenia nabrała zaś subtelniejsza polityka z wykorzystaniem mechanizmów „siły łagodności”. Zdaniem Rafała Woźnicy, od 2002 r. przywódcy AKP wśrodowisku międzynarodowym dążą do realizacji trzech celów: budowy przyjaznych relacji z sąsiadami, wykorzystania unikalnego położenia geopolitycznego kraju oraz „traktowania dziedzictwa osmańskiego jako ważnego atutu w polityce zagranicznej. Ostatecznym celem polityki zagranicznej Turcji (…) jest budowa pozycji silnego aktora regionalnego, a nawet globalnego, dzięki zastosowaniu metod soft power”¹⁶.

Jak wskazano, największy wpływ na kierunki tureckiej polityki zagranicznej za rządów AKP wywarł profesor Ahmet Davutoğlu, piastujący urząd ministra spraw zagranicznych w latach 2009–2014 i premiera w latach 2014–2016. W 2001 roku wydał pracę zatytułowaną Strategiczna głębia. Międzynarodowa pozycja Turcji (tur. Stratejik Derinlik. Türkiye’nin Uluslararası Konumu). Przedstawił w niej swoją wizję miejsca Turcji na arenie międzynarodowej i założenia tureckiej polityki zagranicznej¹⁷, określane niekiedy mianem doktryny¹⁸. Stwierdza on, że we współczesnych, dynamicznych realiach międzynarodowych zadaniem Turcji jest określenie i ocena, a w konsekwencji zrozumienie jej strategicznego położenia¹⁹. Żywiołowość otoczenia zmusza ją do prowadzenia aktywnej i kreującej polityki zagranicznej, która zapewni Turcji rolę silnego gracza w centrum sceny międzynarodowej²⁰. Davutoğlu wskazuje, że również na Półwyspie Bałkańskim – który po zakończeniu zimnej wojny wypełniła geopolityczna próżnia – Turcja powinna włączyć się w kształtowanie nowego układu sił, a jej wpływy wzrosną, jeśli zręcznie wykorzysta swoje wciąż żywe w kulturze Bałkanów osmańskie dziedzictwo²¹.

Turcja w swoich działaniach na Bałkanach wyznaczyła sobie cele osiągalne w krótkiej i długiej perspektywie – poprzez rozwój partnerstwa i silną obecność gospodarczą (dążenia krótkoterminowe), zamierza stać się wpływową potęgą, albo nawet kluczowym aktorem wregionie (dążenia długoterminowe)²². W celu osiągnięcia statusu centrum geokulturowego władze mają wykorzystać „miękką siłę” jako fundamentalne narzędzie dyplomatyczne oraz odkryć na nowo własną geografię i historię (zwłaszcza rolę Imperium Osmańskiego rozciągającego się niegdyś na obszarach okalających dzisiejszą Turcję)²³. Davutoğlu wyjaśnia, że Turcja zmierza do przekształcenia jej środowiska w przestrzeń ,,stabilności, bezpieczeństwa, dobrobytu poprzez dialog polityczny, ekonomiczną współzależność i kulturowy konsensus”²⁴. Turecki teoretyk jest świadomy, jak ważną rolę odgrywa współcześnie kultura w budowie pozytywnego wizerunku państwa na zewnątrz. Jak zauważa Rafał Woźnica, „dla Davutoğlu współpraca kulturalna i ochrona dziedzictwa osmańskiego i tureckiego na Bałkanach są kluczowymi celami. (…) Turcja powinna wspierać wszystkie bałkańskie inicjatywy, które chronią edukacyjne, językowe i kulturalne prawa różnych społeczności etnicznych i narodowych. (…) Zadaniem Turcji jest prowadzenie aktywnej polityki ze wszystkimi podmiotami w regionie”²⁵.

Soft power Turcji na Bałkanach opiera się zatem na współpracy i wykorzystaniu dziedzictwa Imperium Osmańskiego. „Miękka siła” służyć ma utrzymaniu i wzmocnieniu kulturowych relacji łączących społeczeństwo Bałkanów z mieszkańcami Turcji, tworząc w ten sposób religijną, ekonomiczną czy też niemal uczuciową więź między nimi. Tego rodzaju mechanizm „przyciągania” Bałkanów do Turcji w znakomity sposób ilustrują działania Prezydium ds.Religii²⁶ oraz placówek Instytutu Yunusa Emre, które w celu promocji Turcji nauczają języka tureckiego i organizują wydarzenia kulturalne²⁷. Równie istotną rolę odgrywa TİKA restaurująca osmańskie zabytki na Półwyspie²⁸, a także produkcje telewizyjne, które ożywiają pamięć owielowiekowej tureckiej obecności na Bałkanach i tworzą emocjonalną więź między bałkańskimi narodami a Turcją.

“Dyplomacja oper mydlanych”²⁹, czyli seriale w służbie państwa

Z jednej strony sprzedawane przez Ankarę programy telewizyjne pokazują Turcję jako kraj nowoczesny i rozwinięty gospodarczo, zdrugiej zaś oddziałują na emocje i budzą fascynację ludności Bałkanów tureckimi tradycjami i kulturą, a sympatia ta przekłada się narolę Turcji w regionie. Rządzący żywią nadzieję, że rosnąca popularność tureckich telenoweli wytworzy „historyczny most” między Turcją i Bałkanami, bowiem media masowe rewitalizują zainteresowanie orientalną kulturą i są w stanie przywrócić na tym terenie zwyczaje, wartości, nazwy i język turecki³⁰.

Tureckie produkcje odniosły spektakularny sukces w wielu krajach i nadal cieszą się popularnością. Chociaż utwory tureckiej kultury wysokiej są doceniane za granicą – rozgłos zyskały filmy (np. Kelebeğin Rüyası – „Sen motyla” z 2013 r.³¹) i producenci (np. Ferzan Öztepek, Fatih Akın, Nuri Bilge Ceylan³²) nagradzani m.in. na festiwalach w Berlinie, Rzymie i Cannes³³, to jednak największą sławą cieszą się tureckie seriale (Deli Yürek był pierwszym, który wyeksportowano na rynek zagraniczny)³⁴. Od połowy lat dwutysięcznych ich sprzedaż zagranicę wykazuje wyraźną tendencję wzrostową. Wartość eksportu do 2018 r. wyniosła 500 milionów dolarów³⁵, a ponad 70 tureckich telenoweli do 2020 r. wyemitowano w 75 krajach³⁶. W Turcji produkuje się ponad 100 seriali rocznie. Spośród tych, które sprzedano zagranicę ogromną popularność zyskały: Binbir Gece (w Polsce znane jako Tysiąc i jedna noc), Gümüş, Ihlamurlar Altında, Aşk-ı Memnu, Kurtlar Vadisi, Muhteşem Yüzyıl³⁷. Szacuje się, że w 2014 r. tureckie telenowele obejrzało 400 milionów widzów na świecie³⁸. Ich wpływ na międzynarodowy obraz Turcji Senem Çevik określa nawet mianem „dyplomacji oper mydlanych”³⁹.

W zwiększeniu produkcji filmowej znaczny udział ma państwo⁴⁰, które wpływa również na tematykę, a zatem także jakość i oglądalność seriali⁴¹. Jednak inwestycje i kontrola treści nie są jedynymi działaniami rządu wskazującymi na świadome, planowane wykorzystanie seriali jako instrumentu soft power. Z uwagi na zainteresowanie tureckimi produkcjami na Bałkanach, zauważalne od 2010 roku⁴², zamiast lektora zaczęto emitować seriale z napisami⁴³, przez co kontakt widzów z językiem tureckim stał się bardziej bezpośredni.

Jako że produkcje te docierają do większej grupy odbiorców, mają istotny udział w kształtowaniu pozytywnego wizerunku państwa.Seriale mają formułę opery mydlanej, „emocjonalne konsekwencje intrygi i zdrady zniewalają widzów, a rozpoznawalne nazwy, wartości kulturowe i wierzenia religijne wirują wokół dekadenckich willi z widokiem na Bosfor”⁴⁴ – widzom przekazywane są zatem łączące Turków i mieszkańców Półwyspu wartości i elementy kultury w atrakcyjnym „opakowaniu”.

Fenomen tureckich telenoweli tłumaczy się częściowo tęsknotą widzów za patriarchalnym modelem rodziny, który wydaje się martwy na Bałkanach, a wciąż żywy jeśli nie w Turcji, to przynajmniej w jej produkcjach filmowych. Socjolog Ratko Božović wskazuje, że widzowie identyfikują się z patriarchalnymi wartościami przedstawianymi w serialach i lubią odnajdywać w nich kulturowe i językowe podobieństwa. Utrzymuje, że telenowele te nawiązują do tradycyjnie rozumianej moralności, która zanikła na Bałkanach. Z drugiej strony socjolog z Kosowa, Artan Muhaxhiri, przypisuje sukces temu, że seriale te nie wymagają od odbiorcy dużego wysiłku intelektualnego – zarówno dialogi, jak i bieg wydarzeń nie są skomplikowane: „historie są melodramatyczne, długie i naładowane emocjonalnie, co sprzyja nawiązaniu relacji widzów z bohaterami”⁴⁵. Z kolei Zafer Yörük oraz Pantelis Vatikiotis przyczyn ich popularności upatrują w bliskości kulturowej – więzach historycznych, religii i tradycjach⁴⁶. Senem Çevik wymienia także fizyczną atrakcyjność aktorek i aktorów oraz fakt, że telenowele przedstawiają realne dla widzów trudności – np. problemy w związkach, przemoc w rodzinie, rywalizację między rodzeństwem, presję rówieśników⁴⁷. Widzowie identyfikują się zatem z dylematami postaci, przez co dochodzi do personifikacji Turcji. Na rzecz zwiększenia jej atrakcyjności działa także to, że seriale przedstawiają zamożne tureckie społeczeństwo, „a fabuła koncentruje się na życiu pozornie wybitnych rodzin”⁴⁸.

Celem budowy wspomnianego „historycznego mostu” tworzy się seriale i filmy o tematyce historycznej nawiązujące do osmańskiej przeszłości. Zdaniem Tomasza Lisa, od około 2009 r. „na Bałkanach trwa nieprzerwanie kulturalna ofensywa Turcji”⁴⁹. Do najpopularniejszych seriali historycznych w regionie należy Muhteşem Yüzyıl („Wspaniałe stulecie”)⁵⁰, przedstawiające Imperium Osmańskie czasów Sulejmana Wspaniałego, gdy państwo znajdowało się u szczytu potęgi. Jednakże fabuła telenoweli nie skupia się na wydarzeniach historycznych. Darko Brocic, dyrektor agencji AGB Nielsen, mówiąc ogólnie o serialach tureckich na Bałkanach zauważa, że „wątki romansowe odnoszą sukcesy, jako że odbiorcami telenoweli są w większości kobiety”⁵¹ – stąd także „tematy historyczne są przedstawiane bardziej jako opowieści z życia codziennego”⁵².

Według danych z 2013 r., najwięcej seriali tureckich oglądano w tym czasie w Bośni i Hercegowinie, Macedonii Północnej, Kosowie i Serbii. Badania pokazują, że najczęściej oglądanym serialem w Bośni i Hercegowinie było wówczas Muhteşem Yüzyıl. Natomiast w Macedonii Północnej 5 z 20 emitowanych tureckich seriali w styczniu 2013 r. znalazło się w czołówce 15 najpopularniejszych. Pierwsze miejsce zajęły dwie tureckie produkcje – Öyle Bir Geçer Zaman Ki oraz Asi. W grudniu 2012 r. seriale Fatmagül’ün Suçu Ne? i Suç ve Ceza zajęły wysokie miejsca w rankingach kosowskich. Najpopularniejszą telenowelą w Serbii w lutym 2012 r. okazało się Yaprak Dökümü⁵³. Do końca 2015 r. w Albanii wyemitowano około 10 seriali tureckich, m.in. Muhteşem Yüzyıl, Fatmagül’ün Suçu Ne?, Kurtlar Vadisi, Aşk ve Ceza, Binbir Gece,Harem⁵⁴. W Czarnogórze tureckie programy zastąpiły latynoamerykańskie, a ich popularność w 2019 r. wciąż rosła⁵⁵.

„Właściwie wy, Turcy, nie jesteście tacy jak myśleliśmy” – mówi śledzący perypetie bohaterów Binbir Gece młody Serb, odnosząc się doróżnic dzielących Turków i mieszkańców Bośni i Hercegowiny⁵⁶. To tylko jeden z przykładów efektu, jaki na Bałkanach wywołują seriale eksportowane przez Ankarę. Turecka strategia odwoływania się do kultury masowej jest skuteczna dlatego, że powoduje oddolne, emocjonalne przyciąganie całych społeczeństw. Ponadto tureckie telenowele zaczęły zmieniać stereotypowe wyobrażenia o Turkach, których na Bałkanach zaczęto postrzegać jako społeczeństwo nowoczesne. Sprzyjają także turystyce i zwiększają popularność tureckich produktów⁵⁷. Emisja tureckich seriali za granicą przynosi zatem nie tylko korzyści finansowe⁵⁸, ale również wizerunkowe⁵⁹, jednak przeszkodę dla pełnegorozwoju tureckiej soft power na Bałkanach stanowi nieufność wobec Turcji i pamięć wielowiekowej osmańskiej okupacji Półwyspu⁶⁰.

Zakończenie

Dla tureckich decydentów seriale stanowią medium przypominające o wartościach wspólnych dla Turków i mieszkańców Bałkanów. Ze względu na prostotę przekazu docierają one do całych rzesz społeczeństwa i szerzą kulturę turecką, a także propagują wizerunek Turcji nowoczesnej, bogatej i dumnej ze swojej osmańskiej przeszłości.

Wzrastająca w ciągu 18 lat rządów AKP popularność tureckich produkcji na Półwyspie wskazuje, że są one w stanie na nowo wzbudzić zainteresowanie Turcją i udoskonalić postać stereotypowego Turka w oczach międzynarodowej opinii publicznej. Świadectwem tej popularności są wysokie pozycje zajmowane w rankingach oglądalności w państwach Bałkanów Zachodnich (telenowele zasłynęły także w krajach, w których dotąd przeważała niechęć do Turcji, takich jak Serbia). Inną miarą sukcesu strategii soft power w postaci seriali jest przychód z ich sprzedaży oraz wzrost ruchu turystycznego. Ponadto wspomniany zabieg polegający na wyświetlaniu odcinków z napisami stał się zachętą dla części widzów, aby rozpocząć naukę języka tureckiego dla lepszego zrozumienia pojawiających się w nich wątków. Mieszkańcy Półwyspu w prywatnych rozmowach zaczęli nawet opowiadać o fabule oglądanych telenoweli, co jest oznaką emocjonalnej, silnej więzi wytworzonej między telewidzami a tureckimi produkcjami⁶¹. Przejawem zwiększonego zainteresowania turecką kulturą jest również rosnąca liczba mieszkańców krajów bałkańskich, którzy decydują się na studia w Turcji⁶².

Telenowele w charakterze instrumentu soft power przyczyniły się do wzrostu wpływów państwa tureckiego na Bałkanach Zachodnich. Okrzyknięcie prezydenta Republiki „sułtanem Erdoğanem” podczas jego wizyty w Novi Pazar⁶³ oraz wykonanie piosenki Osman Ağa po turecku przez Ivica Dačicia (MSZ Serbii) na zorganizowanym wówczas bankiecie⁶⁴ wydają się najbardziej imponującymi przejawami skuteczności „miękkiej siły” w realizacji interesów polityki zagranicznej państwa. Programy telewizyjne wywołały bowiem swoisty renesans kultury tureckiej na Bałkanach i ożywiły tureckie wartości podzielane przez bałkańskie społeczności, czego efektem jest pozytywne postrzeganie Turcji przez ludność Bałkanów. To ocieplenie wizerunku tworzy atmosferę przyjaźni w relacjach międzypaństwowych, do czego dążą reprezentanci AKP⁶⁵, mając na uwadze budowę przestrzeni stabilności i bezpieczeństwa wokół państwa.