Artykuł recenzyjny książki Tomasza Młynarskiego, Energetyka jądrowa wobec globalnych wyzwań bezpieczeństwa energetycznego i reżimu nieproliferacji w erze zmian klimatu.

Kraków 2016, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, ss. 312
Monika Serzysko

Kwestie bezpieczeństwa energetycznego stają się coraz szerzej omawiane w ostatnich latach, zaś szczególnie w Polsce debata na ten temat staje się jednym z podstawowych elementów dyskursu publicznego. Wpływ na to ma nie tylko rozszerzanie się samego pojęcia „bezpieczeństwo”, ale również rosnąca świadomość zmian klimatycznych oraz konsekwencji, do których może to doprowadzić. Tym samym książka, która dotyka obu tych stref, staje się niezwykle ciekawą lekturą. Z punktu widzenia Polski wątki te są jeszcze bardziej interesujące, ponieważ decyzja o budowie elektrowni jądrowej w dalszym ciągu nie została podjęta.

W książce autor omawia energetykę nuklearną przez pryzmat trzech wybranych sektorów bezpieczeństwa. W kontekście bezpieczeństwa energetycznego, energia jądrowa stanowi stabilne źródło energii elektrycznej, a jednocześnie przyczynia się do obniżenia emisji CO2, co oddziałuje na bezpieczeństwo ekologiczne. Ostatnim sektorem wybranym przez autora jest bezpieczeństwo militarne, ponieważ technologie jądrowe jako technologie podwójnego zastosowania mogą być również używane jako element wojskowych programów nuklearnych.

W swojej monografii Tomasz Młynarski zamierza przede wszystkim pokazać rolę niskoemisyjnej energii jądrowej w zapewnieniu dostaw energii elektrycznej, ale również implikacje dla międzynarodowego bezpieczeństwa związane z ryzykiem proliferacji broni jądrowej. W trakcie prac autor stawia kilka hipotez (str. 22) wśród których głównym przypuszczeniem jest fakt, że energetyka jądrowa rozwija się w związku z rosnącym zapotrzebowaniem na energię oraz jest próbą dywersyfikacji źródeł pozyskiwania energii przy jednoczesnym ograniczaniu emisji gazów cieplarnianych. Drugą hipotezę stanowi założenie, że osiągnięcie stanu całkowitej nieproliferacji jest niemożliwe, zatem konieczne jest zapoczątkowanie zmian w podejściu do wyzwań reżimu nieproliferacji, które powinny zakładać elastyczność i indywidualność wobec podmiotów starających się o pozyskanie tych technologii.

Praca została podzielona na trzy części, w których prezentowany jest stan energetyki jądrowej na świecie, rola, jaką może ona pełnić w kontekście zmian klimatu oraz skutki proliferacji technologii podwójnego zastosowania. Pierwsza część charakteryzuje energetykę i bezpieczeństwo jądrowe na świecie, przy czym ta część składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich zaprezentowano historię rozwoju energetyki jądrowej, współcześnie używane technologie oraz podstawowe statystyki, a także perspektywy dla tego sposobu uzyskiwania energii. Rozdział drugi rozważa społeczno-ekonomiczne aspekty wykorzystania energetyki jądrowej. Szczególnie ważna wydaje się być kwestia społecznej akceptacji danego projektu, co zostało podkreślone w monografii. Wyraźnie widoczna jest różnica pomiędzy działaniami prowadzonymi przez państwa demokratyczne oraz reżimy autorytarne. Władza w państwach demokratycznych stara się włączyć obywateli w proces decyzyjny i uzyskać ich aprobatę dla prowadzonych akcji. Z kolei w państwach niedemokratycznych, w których decyzje podejmowane są odgórnie, administracja najczęściej nie uwzględnia potencjalnych protestów społecznych. Najciekawszym przykładem wydaje się postawa władz francuskich, które początkowo utrzymywały projekt rozwoju energetyki jądrowej w tajemnicy, by następnie w chwili wystąpienia protestów społecznych, silnie zaangażować się w kampanie informacyjno-edukacyjne. Równie interesującym aspektem jest wymiar ekonomiczny energetyki jądrowej. Rozważania dotyczą przede wszystkim gospodarcze atuty tego rodzaju energetyki, wśród których najważniejszym wydaje się być oparcie rozwoju gospodarki o technologie innowacyjne oraz rentowność danej inwestycji.

Rozdział trzeci w całości został poświęcony bezpieczeństwu w elektrowniach jądrowych. Scharakteryzowano również Międzynarodową Skalę Zdarzeń Jadowych oraz awarie w istniejących elektrowniach, przy czym przeanalizowano także wpływ samych katastrof na społeczną percepcję takich inwestycji. Brakuje jednak szerszego kontekstu odbioru takich zdarzeń. Katastrofa w Fukushimie wywołała międzynarodową dyskusję na temat zabezpieczeń elektrowni jądrowych i była jedną z głównych przyczyn wycofania się z jej użytkowania przez Niemcy. Niemiecka polityka energetyczna jest co prawda opisana w kolejnej części pozycji, w której analizowane jest podejście kilkunastu państw do energetyki jądrowej, jednakże już w tym miejscu książki warto by było podkreślić wpływ poszczególnych zdarzeń na rozwój energetyki jądrowej. Pierwsza część książki ma charakter wprowadzający i zainteresuje przede wszystkich te osoby, które do tej pory nie były szczególnie zaciekawione energetyką jądrową, bądź też pragną usystematyzować już posiadaną wiedzę.

W drugiej części książki autor pokazał rozwój energetyki jądrowej w różnych państwach, które zostały dobrane zgodnie z kluczem geograficznym. Tym samym, w rozdziale czwartym zaprezentowano podejście do energetyki jądrowej w państwach Ameryki Północnej oraz Południowej. Analizie poddano energetykę jądrową w Stanach Zjednoczonych Ameryki i Kanadzie oraz, w ramach jednego podrozdziału, politykę energetyczną w Argentynie, Brazylii i Meksyku. Kolejny rozdział dotyczy wykorzystania energetyki jądrowej w Azji. Podrozdziały poświęcone są polityce Chin, Indii, Japonii oraz Korei Południowej. Rozdział szósty analizuje sposoby wykorzystania energetyki jądrowej w państwach afrykańskich i regionu Bliskiego Wschodu. Na kontynencie afrykańskim jedynym państwem posiadającym elektrownię atomową jest Republika Południowej Afryki, ale coraz częściej Egipt wykazuje ambicję i chęć posiadania własnego programu jądrowego. Mała popularność tych projektów wynika z niestabilności państw regionu oraz wysokich kosztów budowy. Państwa regionu częściej decydują się na rozwijanie odnawialnych źródeł energii, jak na przykład fotowoltaika, co często determinowane jest przez klimat i warunki atmosferyczne, ale również fakt, że państwa wysokorozwinięte wykazują większą chęć dotowania takich projektów. Kontynent afrykański charakteryzuje się również niedostatkiem wody, która jako dobro deficytowe nie powinna być wykorzystywana w celu chłodzenia reaktorów. Oprócz analizy powodów, dla których państwa chcą inwestować w energetykę jądrową, równie ciekawa byłaby analiza pokazująca, dlaczego niektóre państwa nie są zainteresowana tymi rozwiązaniami. Tego niestety brakuje w publikacji. W dalszej części, autor przedstawia działania podejmowane przez Zjednoczone Emiraty Arabskie i Arabię Saudyjską oraz inne państwa Zatoki Perskiej, a także Jordanię.

Następne dwa rozdziały, z punktu widzenia obecnej sytuacji Polski, wydają się być najciekawsze. Pierwszy z nich dotyczy polityki Rosji oraz byłych republiki radzieckich w zakresie energetyki jądrowej oraz następny, który dokładnie analizuje sytuację w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Na początku, zaprezentowano statystyki oraz perspektywy rozwoju tej energetyki w ramach organizacji, by następnie poddać analizie grupy państw charakteryzujące się określonym podejściem. Autor podkreśla, że część państw jest wyraźnym zwolennikiem rozwoju tej technologii (wśród nich znajduje się chociażby Francja, Czechy i Słowacja). W osobnej kategorii znalazły się państwa, które wydłużają czas eksploatacji istniejących reaktorów (Szwajcaria oraz Szwecja) oraz te kraje, które są na etapie budowy lub planowania jej, do której zaliczono między innymi Polskę. Odrębną grupę stanowią te państwa, które zdecydowały się odejść od użytkowania tej technologii, wśród których należy przede wszystkim wyróżnić Niemcy oraz Włochy.

Druga cześć książki jest szczególnie przydatna dla osób zainteresowanych daną problematyką w konkretnym państwie, bądź regionie, gdyż zawarto w niej przegląd polityk energetycznych poszczególnych państw. Zamieszczone analizy mogą posłużyć jako punkt wyjścia do dalszych, bardziej szczegółowych badań poświęconych polityce energetycznej któregoś z państw.

Trzecia część książki to głównie rozważania na temat roli energetyki jądrowej w kontekście zmian klimatycznych oraz potencjalnych zagrożeń wynikających z proliferacji tej technologii. W rozdziale dziewiątym przede wszystkim przeanalizowano wpływ produkcji energii na środowisko naturalne. Na szczególną uwagę zasługuje tabela (str. 183), pokazująca oddziaływanie poszczególnych rodzajów surowców / źródeł energii na środowisko. W dalszej części rozdziału ukazano wpływ elektrowni jądrowych na środowisko. Autor wskazuje, ze „oddziaływanie elektrowni jądrowych na otoczenie przy normalnym stanie pracy reaktora jest znikome” (str. 187), chociaż jak wyraźnie zaznaczono „eksploatacja nie jest całkowicie wolna od wpływu na środowisko”. Mimo to wydaje się, że autor dostrzega więcej elementów pozytywnych niż negatywnych energetyki jądrowej. Wśród zalet tej technologii wymienia między innymi mniej inwazyjne metody pozyskiwania paliwa, znacząco niższą emisję zanieczyszczeń, przy czym wskazano również na zużycie wody, które może być do 50% większe niż to zastosowane przy chłodzeniu elektrowni konwencjonalnych. Rozdział zakończono rozważeniami na temat uznania energetyki jądrowej za tak zwane czyste źródło energii. Następny rozdział dotyczy podwójnego zastosowania tej technologii w celach wojskowych. Przede wszystkim autor skupia swoją uwagę na transferze wiedzy oraz działaniach, mających na celu zapobieganie przekazywaniu technologii umożliwiających wykorzystanie ich w celach niepokojowych. Analizie poddano także reżimy kontrolne oraz polityczne inicjatywy nieproliferacji. Pozycję kończy rozdział 11, który jest swoistym studium przypadków, pokazującym proces pozyskiwania broni jądrowej przez państwa początkowo zainteresowane jedynie pokojową współpracą w zakresie energetyki jądrowej.

Niniejsza monografia jest szczególnie praktyczna dla studentów stosunków międzynarodowych, jak i bezpieczeństwa wewnętrznego, którzy są zainteresowani kwestiami bezpieczeństwa energetycznego państwa. Poszczególne części książki mogą się również okazać przydatne dla praktyków, którzy chcieliby poszerzyć wiedzę na temat zastosowania energetyki jądrowej w konkretnym regionie świata. Pozycja ta jest szczególnie istotna dla polskiej debaty publicznej, ponieważ jak dotąd nie została podjęta decyzja o budowie elektrowni jądrowych w naszym państwie, a dyskusja na temat wciąż się toczy. Z tego też powodu, każde rzetelne opracowanie dotyczące tej tematyki wzbogaca dyskurs publiczny i medialny.